जनकपुरधाम, ६ कार्तिक । धनुषा, महोत्तरीसहित सम्पूर्ण तराई–मधेशका जिल्लाहरूमा आज श्रद्धा, स्नेह र संस्कृतिको सुगन्धसहित ‘भैयादुज’ अर्थात् भातृद्वितीया पर्व मनाइँदै छ ।

पाँच दिनसम्म मनाइने यमपञ्चकको अन्तिम दिन पर्ने यस पर्वमा दिदीबहिनीले दाजुभाइलाई दीर्घायु, समृद्धि र कल्याणको कामना गर्दै सप्तरङ्गी टीका लगाउने परम्परा छ ।

यसपालि यमपञ्चक शनिबार धनतेरसबाट सुरु भएकाले ६ दिन लामो बनेको थियो । शनिबारदेखि सुरु भएको दीपावली आज भैयादुज मनाएर सकिँदैछ । मिथिलाञ्चलमा यस पर्वलाई भरद्वितीया वा भातृद्वितीया पनि भनिन्छ । यसले दिदीबहिनी र दाजुभाइबीचको आत्मीय सम्बन्धलाई अझ प्रगाढ बनाउने काम गर्छ ।

मैथिल समाजमा भैयादुजका दिन विवाहित दिदीबहिनीले आफ्ना दाजुभाइलाई निम्ता गर्छन् । निम्तो मान्न जाने दाजुभाइले नयाँ वस्त्र, मिठाई, कोसेली र आभूषण लिएर दिदीबहिनीको घर पुग्ने गर्छन् ।

त्यसपछि दिदीबहिनीले घरको आँगनमा पिठार (अरवा चामलको पिठो) बाट अरिपन बनाउँछन् र त्यसको बीचमा काठको पिरा राख्छन् । त्यसमा दाजुभाइलाई बसालेर तातोपानीले गोडा र कोपरामा पानी हाल्दै शुद्धिकरण गर्छन् ।

पूजापाठपछि दिदीबहिनीले अञ्जुली फैलाएका दाजुभाइको हातमा पिठार, पानको पात र सुपारी राखी सप्तरङ्गी टीका लगाउँछन् । संस्कृतिविद् डा. राजेन्द्र विमलका अनुसार यो विधिको जड पौराणिक कथामा रहेको छ । सत्ययुगमा राजा वलीका दिदीबहिनी गङ्गा र यमुनाले आफ्ना दाजु यमराजलाई युद्धअघि विजय र दीर्घायुको कामना गर्दै सप्तरङ्गी टीका लगाएको प्रसङ्ग यस पर्वसँग जोडिन्छ ।

मैथिल परम्परामा दिदीबहिनीले टीका लगाइसकेपछि दाजुभाइको दीर्घायु र कीर्तिको कामना गर्दै पारम्परिक गीत गाउँछन् । ‘बजरी खइहा भैया बजर होइहा, दान नइ दिहा दरिद्र होइहा ।’ अर्थात् ‘बजरी खाएर अमर बन्नु, दान नदिए दरिद्र बन्नु’।

यस दिन विशेष गरी सुकेको केराउको दाना (बजरी) दाजुभाइलाई खुवाइन्छ । मिथिला परम्पराअनुसार ‘बजरी’ खुवाउने अर्थ दाजुभाइको शरीर बज्रसमान कठोर र अटल रहोस् भन्ने प्रतीक हो ।

जनकपुरधामदेखि जलेश्वर, बर्दिवास, रामगोपालपुर, गौशाला, बलवा हुँदै सिरहा, धनुषा र सप्तरीसम्मका गाउँघरमा आज बिहानैदेखि महिलाहरूले आँगन लिपपोत गरी अरिपन बनाउँदै पूजा तयारी गरेका छन् । बजारमा मिठाई, लड्डु, पेडा र कपडाको चहलपहल देखिन्छ । बालबालिकाले दिदीबहिनीका साथमा उत्सवको रमाइलो गरिरहेका छन् ।

भैयादुजको मुख्य विधि सम्पन्न भएपछि दाजुभाइले आफ्नो गच्छेअनुसार दिदीबहिनीलाई नयाँ वस्त्र, गहना वा नगद दक्षिणा प्रदान गर्छन् । त्यसपछि दिदीबहिनीले दाजुभाइलाई मिठाई र मिष्टान्न भोजन खुवाउँछिन् । यसरी एकअर्काप्रतिको स्नेह र सम्मान प्रकट गर्दै भैयादुज पर्व सम्पन्न गरिन्छ ।

संस्कृतिविद् विमल भन्छन्, ‘यो पर्वले दाजुभाइ र दिदीबहिनीबीचको सम्बन्धलाई आत्मिक रूपले बाँध्ने माध्यम हो । यस दिनको टीका, गीत र बजरी मिथिलाको सांस्कृतिक पहिचानको हिस्सा हो, जसले प्रेम र पारिवारिक एकता सुदृढ बनाउँछ ।’

मिथिला समाजमा आज घरघरमा हर्ष, उमङ्ग र मिष्ठान्नको सुगन्ध मिसिएको छ । दीपावलीको उज्यालोसँगै भैयादुजले परिवारबीचको सम्बन्धलाई उज्यालो बनाउँदै नयाँ ऊर्जा र स्नेहको सन्देश फैलाइरहेको छ ।